Anayasa Mahkemesi'ne Bireysel Başvuru: Hak Arama Yolunda Kritik Bir Viraj

Anayasa Mahkemesi'ne (AYM) bireysel başvuru, Türkiye'deki temel hak ve özgürlüklerin korunması için hayati bir mekanizma olarak öne çıkıyor. Bu başvuru yolu, 12 Eylül 2010'daki Anayasa değişikliğiyle hukuk sistemimize girdi ve 6216 sayılı kanunla detayları belirlendi. Esas amacı, iç hukukta temel hak ihlallerini sonlandırmak ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi'ne (AİHM) yapılan başvuruların sayısını azaltmak. Bu, AYM'yi AİHM öncesinde bir "filtre" haline getiriyor. Ancak, bu etkili mekanizmayı kullanmak, her zaman sanıldığı kadar kolay değildir.

Kabul Edilebilirlik Kriterleri: Hak Arama Yolundaki En Önemli Engeller

Bireysel başvuruların önemli bir kısmı, esasa bile girilmeden usulden reddediliyor. AYM'nin bir başvuruyu inceleyebilmesi için katı usul kurallarına uyulması şart. Hak arayanların gözden kaçırmaması gereken en kritik noktalar şunlar:

• Başvuru Yollarının Tüketilmesi: Temel hak ihlali iddiasının ilgili tüm olağan kanun yolları tüketilmeden

  gidilemez. Örneğin, makul sürede yargılanma hakkı ihlali iddiası için Adalet Bakanlığı Tazminat Komisyonu'na başvuru yapılması gerekiyor. Eğer bu yol kullanılmazsa, başvuru kabul edilmez bulunuyor.

• Süre Aşımı: Kanun yollarının tüketildiği andan itibaren 30 gün içinde başvuru yapılması zorunlu. Bu süreyi aşan başvurular doğrudan reddediliyor.

  
  

• Açıkça Dayanaktan Yoksunluk: İddialar somut delillere dayanmıyorsa veya sadece derece mahkemesi kararına yönelik genel bir şikayet niteliğindeyse, başvuru bu gerekçeyle reddedilebilir. Mahkeme, bariz bir takdir hatası veya açık bir keyfilik görmedikçe, derece mahkemelerinin kararlarına müdahale etmiyor.

  
  

Temel Hak İhlalleri ve AYM'nin Yaklaşımı

Usul engellerini aşan başvurular, AYM tarafından esas yönünden inceleniyor ve bu aşamada özellikle adil yargılanma hakkına ilişkin ihlaller öne çıkıyor.

• Adil Yargılanma Hakkı (Anayasa Madde 36):

   Bu hak, en sık ihlal kararı verilen alanların başında geliyor. Özellikle "makul sürede yargılanma", "gerekçeli karar hakkı" ve "silahların eşitliği" gibi alt başlıklar altında yoğun ihlal kararları veriliyor. Örneğin, 13 yıl süren ceza davası veya 8 yıl 4 ay süren yargılamalar, AYM tarafından makul sürenin aşıldığına örnek gösterilmiştir. AYM, hak ihlali tespit ettiğinde genellikle yeniden yargılama kararı veriyor veya manevi tazminata hükmediyor.

  
  

• Mülkiyet Hakkı, Kişi Hürriyeti ve Güvenliği Hakkı, İfade Özgürlüğü:

   Adil yargılanma hakkının yanı sıra, bu gibi diğer temel haklar da AYM'nin gündeminde önemli bir yer tutuyor. Mahkeme, gazetecilere verilen adli para cezalarını, yazının "genel yarara ilişkin bir tartışmaya katkı sağladığı" gerekçesiyle ifade özgürlüğü ihlali olarak görebiliyor. Aynı zamanda, tutukluluğun hukuka uygunluğu ve süresinin makul olup olmadığı da bu kapsamda değerlendiriliyor.

"Süper Temyiz" Tartışması: AYM Gerçekten Temyiz Mercii mi?

Bireysel başvurunun en hararetli tartışma konularından biri, AYM'nin bir "süper temyiz mahkemesi" haline gelip gelmediğidir. Anayasa'nın ve kanunun açık hükmüne göre, AYM'nin derece mahkemelerinin delil değerlendirmelerine veya kanun yorumlarına müdahale etmesi beklenmez. Ancak, AYM kendi içtihatlarında bu kurala bir istisna getirmiş durumda. Eğer bir derece mahkemesi kararı, hukuku "bariz şekilde aykırı" yorumlamışsa veya delil takdirinde "açıkça keyfîlik" yapmışsa, bu durum temel hak ihlali olarak kabul ediliyor. Bu durum, AYM'nin derece mahkemelerinin kararlarını fiili olarak denetlemesine yol açıyor ve hukuk profesörlerinin dahi, "AYM'nin süper bir temyiz mahkemesi olduğu aşikârdır" gibi keskin ifadeler kullanmasına neden oluyor.

Sonuç olarak, Anayasa Mahkemesi'ne bireysel başvuru, bireylerin mağduriyetlerini gidermenin yanı sıra, alt derece mahkemeleri için yol gösterici bir içtihat mekanizması olarak hukuk sistemimizin kalitesini artırıyor. Ancak bu yola başvuranların, usul kurallarını ve özellikle kabul edilebilirlik şartlarını dikkatle yerine getirmesi hayati önem taşıyor, aksi takdirde başvuruları daha ilk virajda yoldan çıkmış sayılabilir.